Żyrowice - kościół i klasztor Bazylianów

Żyrowicka ikona Matki Bożej oraz same Żyrowice jako największy ośrodek kultowy Kościoła wschodniego w Wielkim Księstwie Litewskim doczekały się wielu
opracowań Najnowsza monografia ikony żyrowickiej w języku polskim autorstwa Antoniego Mironowicza, opublikowana w 1991 roku87, pozwala na przedstawienie
dziejów tego obiektu kultowego.
Dokładna data objawienia się żyrowickiej ikony Matki Bożej nie jest znana. Najczęściej podawane są lata: 1470, 1480 i 1494. Większość badaczy łączy
znalezienie ikony Matki Bożej z osobą Sołtana Aleksandrowicza (zm. ok. 1495 r.), ojca Józefa Sołtana, biskupa smoleńskiego (1492-1509), a później metropolity
kijowskiego (1509-1521). Sołtan Aleksandrowicz otrzymał za zasługi polityczne od wielkiego księcia litewskiego Aleksandra na mocy przywileju wystawionego 20
marca 1493 roku w Dubiczach tytuł marszałka nadwornego Wielkiego Księstwa Litewskiego i majętność Szeszkinie oraz dożywotnio starostwo bielskie, dobra w
powiecie słonimskim nazwane Żyrowice wraz z włościami Wierzbołoty, Staniewo, Rusakowo, Zalesie, Okunin, Miromin, Skołdysze88. Sołtan Aleksandrowicz objął
Żyrowice dopiero po 1493 roku. Nie mogło zatem dokonać się objawienie ikony w dobrach żyrowickich przed tym rokiem, albowiem dobra te nie należały jeszcze do
Sołtana Aleksandrowicza. Nie ma podstawy do twierdzenia, że objawienie ikony nastąpiło za Sołtana Aleksandrowicza. Faktem jest, że Sołtanowie byli jednymi z
ktitorów Cerkwi prawosławnej w Wielkim Księstwie Litewskim. Aleksander Sołtan ufundował monaster Narodzenia NMP w Trokach oraz poczynił liczne zapisy dla
innych cerkwi i klasztorów. Biskup Józef Sołtan razem z Aleksandrem Chodkiewiczem założył około 1500 roku słynną Ławrę Supraską zapisując jej swe
dobra w starostwie surażskim i naPolesiu89. Pierwszy właściciel Żyrowic z rodu Sołtanów zmarł przed rokiem 1505, albowiem od tego roku piastowane przez niego urzędy starosty bielskiego i marszałka nadwornego objął Michał Gliński90 .Po ś mierci Aleksandra Sołtana dobra Żyrowice i Szeszkinie przeszły w ręce jego syna Aleksandra Sołtana. Aleksander Sołtan był od 1496 roku podskarbim litewskim, a po ucieczce z kraju Michała Glińskiego (1509 r.) objął urząd marszałka nadwornego Wielkiego Księstwa Litewskiego91. Nowy dziedzic Żyrowic ożenił się z jedyną córką kniazia Olechny, czyli Aleksandra Bazylewicza Hlaziny, okólniczego smoleńskiego, Teodorą. Po zajęciu w 1514 roku Smoleńszczyzny przez cara moskiewskiego Wasyla III Aleksander Sołtan i Teodora Hlazinówna przenieś się na stałe do majątku żyrowickiego, zabierając ze sobą liczne cenne ruchomości z dóbr smoleńskich. To właśnie po tym wydarzeniu, czyli po roku 1514, nastąpiło pierwsze objawienie ikony Matki Bożej. Według tradycji, pasterze pasący owce zobaczyli na dzikiej gruszy lśniący obraz z wizerunkiem Matki Bożej. Zdjąwszy go z drzewa zanieśli do właściciela majątku żyrowickiego Aleksandra Sołtana. Ten, schowawszy ikonę do szkatuły, pragnął pokazać ją przybyłym wieczorem gościom. Po otworzeniu szkatuły ikony wewnatrz nie było. Odnalazła się ona na miejscu pierwszego objawienia. Aleksander Sołtan, widząc w tym znak Boży postanowił ufundować cerkiew pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. W niej umieszczony został pień gruszy, na której znaleziona została cudowna ikona92 .Z XVIII-wiecznego rękopisu bazylianina Symeona Cyprianowicza, w latach 1675-1679 i 1686-1694 przełożonego klasztoru żyrowickiego wynika, że odnalezienie ikony nastąpiło „w niedzielę, w którą przypada fest Narodzenia Matki Bożej, według starego kalendarza. Imię temu pastuszkowi, który obraz ten odnalazł było Piotr. Autor tego rękopisu nie precyzuje, w oparciu o jakie źródła podaje takie ustalenia, ani też nie podaje daty objawienia się ikony. Przypuszcza się, że nastąpiło to po 1514 roku, czyli po przeniesieniu się Aleksandra Sołtana na stałe do powiatu słonimskiego. Wybudowana nowa cerkiew, wraz ze znajdującą się w niej cudowną ikoną, ściągała tysiące pielgrzymów, przynoszących liczne ofiaiy. Aleksander Sołtan i Teodora Hlaziówna, poza uposażeniem dla duchownych, przekazali dla żyrowickiego sanktuarium krzyż z relikwiami świętych, pochodzący z cerkwi ś w. Jerzego w Laszkowiczach na Smoleńszczyźnie. Według badacza dziejów rodu Sołtanów ks. J. Stebelskiego, królowa Bona ozdobiła ikonę cennymi diamentami .Inny XVII-wieczny anonimowy rękopis Reskrypt czyli odpowiedź na Punkta abo Statut Causae Andrzeja Przecławskiego wymienia dwunastu duchownych przy żyrowickim sanktuarium. W końcowych latach życia Aleksander Sołtan zapisał swojej żonie Teodorze 6000 kop groszy litewskich na swych dobrach dziedzicznych Żyrowicach i Szeszkiniach. Aleksander Sołtan zmarł około 1560 roku, a prawdopodobnie rok później umarła jego żona. Żyrowice przeszły w ręce ich syna Iwana Aleksandrowicza Sołtana - starosty ostiyńskiego i marszałka hospodarskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego15.Iwan Sołtan ożenił się z Marią, córką księcia Bazylego Sołomereckiego, gorliwą wyznawczynią prawosławia. Około roku 1561 spaleniu uległa cerkiew, pośrodku której znajdował się pień gruszy - miejsce objawienia cudownej ikony. Cerkiew spłonęła, lecz ikona cudownie ocalała. Znaleźli ją pasterze na oddalonym od sanktuarium kamieniu. Według tradycji, ikonę trzymała sama Matka Boża. Kiedy pastuszkowie poinformowali o tym duchownych, postać Matki Bożej zniknęła, a jaśniejąca ikona pozostała na kamieniu. Ikona została uroczyście przeniesiona do pobliskiej kaplicy. Właściciel majątku Iwan Sołtan, sam doświadczony łaskami płynącymi z cudownego wizerunku Matki Bożej, postanowił ufundować na miejscu powtórnego objawienia murowaną cerkiew pw. Objawienia Pańskiego. Liczne cudowne uzdrowienia ściągały coraz większe rzesze wiernych. Dla zapewnienia im duszpasterskiej posługiwał waściciel Żyrowic ufundował monaster. Nie jest znana dokładna data jego powstania. Należy przypuszczać, że nastąpiło to przed śmiercią Iwana Sołtana, to jest przed 1577 rokiem16. Jego synowie: Jarosław, Dawid, Jan i Aleksander nie dbali już z taką gorliwoś cią o żyrowickie sanktuarium. Część z nich przeszła na kalwinizm, a potem na katolicyzm17.Rok 1577 jako rok śmierci Iwana Sołtana wymienia spis: Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, opracowali H. Lulewicz i A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 94. Natomiast I. Stebelski przypuszczał, że Iwan Sołtan zmarł w 1575 roku: I. Stebelski, O Prześwietnej..., s. 388.A. Mironowicz, Jozafat Dubieniecki..., s. 216 Po śmierci Iwana Sołtana połowę majętności Żyrowice objął jego najstarszy syn Jarosław, ożeniony z Barbarą Gałeczkowską. Część tę odsprzedał bratu Janowi, staroście ostryńskiemu, aktem z 25 grudnia 1587 roku za cenę 5000 kop groszy litewskich. Z obiaty dokumentu transakcji, wpisanego 17 czerwca 1588 roku do ksiąg grodzkich słonimskich wynikało, że połowę dóbr Żyrowice sprzedano wraz z monasterem i cerkwią oraz ich uposażeniem. Dokument potwierdzał, że klasztor został założony przez Jana Sołtana i przez niego uposażony. Często w monasterze przebywali biskupi włodzimiersko-brzescy.Jarosław i Jan Sołtanowie porzucili prawosławie i przeszli na kalwinizm95. Nietroszczyli się zatem o rozwój prawosławnego ośrodka kultowego. Jan Sołtan nie ukończył rozpoczętej przez ojca budowy murowanej cerkwi, a z dóbr klasztornych pobierał podatki. W 1605 roku wyrokiem sądu grodzkiego w Słonimiu za zabójstwo Żyda Icka Michelewicza z miasta Chomska przekazano połowę majątku Żyrowice, należącego do Jana Sołtana, na rzecz wdowy po zamordowanym Estery Chemińskiej. Od niej połowę majątku Żyrowice wraz z monasterem odkupił w 1606 roku kasztelan smoleński Jan Mieleszko. Drugiej połowy majątku Żyrowice Jan Sołtan zrzekł się, nie mogąc jej odzyskać od ekonomii słonimskiej, której przyznano tą właśnie połowę majątku za długi. Sołtan zrzekł się ponadto ktitorstwa nad cerkwią i monasterem żyrowickim na rzecz nowych właścicieli dóbr Jana Mieleszki i jego żony Anny Tursówny96.
Jan Mieleszko zostając ktitorem nad żyrowickim sanktuarium 29 października 1613 roku reaktywował w nim monaster, wyremontował cerkiew drewnianą i zakończył budowę cerkwi murowanej pw. Objawienia Pańskiego. Klasztor Zaśnięcia NMP został podporządkowany metropolicie unickiemu Welaminowi Rutskiemu (1613-1637). Natomiast Jan Mieleszko porzucił prawosławie i przeszedł na unię. Od 1613 roku rozpoczął się unicki okres dziejów żyrowickiego sanktuarium. Jeszcze w 1613 roku przełożonym monasteru został unita Jozafat Kuncewicz (1613-1618), przeniesiony do Żyrowic z monasteru byteńskiego. Przyczynił się on do rozwoju wyznania unickiego w powiecie słonimskim. Ośrodek żyrowicki pełnił w tym procesie rolę szczególną. Liczni pielgrzymi, udający się do cudownej ikony Matki Bożej, byli poddawani unickiej propagandzie wyznaniowej. Za namową Jozalata Kuncewicza i Jana Mieleszki przeszedł na unię, a następnie na katolicyzm Daniel, syn Dawida - ostatni z rodu Sołtanów, zachowujący prawo do dziedziczenia części Żyrowic. Aktem z 26 lipca 1620 roku zrzekł się on należnego mu, jako potomkowi fundatorów, prawa ktitorstwa do monasteru na rzecz metropolity Welamina Rutskiego. Po zrzeczeniu się ktitorstwa Daniel Sołtan sprzedał swoją część dóbr żyrowickich 6 czerwca 1621 roku za cenę 5000 kop groszy kanclerzowi Wielkiego Księstwa Litewskiego Leonowi Sapieże. Ten z kolei nabyte dobra już 21 października 1621 roku przekazał kasztelanowi smoleńskiemu Janowi Mieleszce. Po dokonanym w ten sposób zjednoczeniu dóbr ich właściciel zmarł 13 maja 1622 roku, a Żyrowice przejęła jego córka, Bogdana zamężna z podwojewodzim wileńskim, chorążym słonimskim Andrzejem Przecławskim. Podobnie jak Daniel Sołtan, Bogdana Mieleszko dokumentem z 15 grudnia 1623 roku zrzekła się ktitorstwa nad monasterem i sanktuarium na rzecz metropolity Welamina Rutskiego. Bogdana Mieleszko umarła w 1630 roku. Żyrowice stały się, zgodnie z jej ostatnią wolą, własnością metropolitów kijowskich. Wzmacniało to jeszcze bardziej rangę ośrodka kultowego. Władze kościelne pragnęły uczynić z Żyrowic główne unickie centrum religijne.Jeszcze za życia Jana Mieleszki król Zygmunt III Waza 14 maja 1613 roku nadał Żyrowicom prawa miejskie i ustanowił w nich jarmarki1. Lew Sapieha uposażył monaster w place miejskie i kilka wsi, a dla cerkwi sobomej ufundował wielki dzwon. Władysław IV z żoną Cecylią Renatą odwiedził Żyrowice w pierwszych dniach stycznia 1644 roku i złożył przed cudowną ikoną bogate ofiary101. Jan Kazimierz, wyruszając do tłumienia powstania Bohdana Chmielnickiego, odbył pobożną pielgrzymkę do Żyrowic w styczniu 1651 roku. W trakcie pobytu w sanktuarium monarcha wydał dokument, który zabraniał Żydom osiedlania się w Żyrowicach. W 1655 roku miasteczko uległo spaleniu przez Kozaków i wojska moskiewskie. Zniszczeniu uległa również cerkiew klasztorna pw. Objawienia Pańskiego. Z powodu dużych zniszczeń sejm 1661 roku zwolnił miasto od wszelkich podatków na cztery lata. Konstytucja sejmowa zwalniająca mieszkańców Żyrowic od podatków na cztery lata została powtórzona na sejmie 1667 roku. Ponadto konstytucja ta nadawała monasterowi wsie Białą i Borowiki. W oparciu o zwolnienia podatkowe i zapisy bazylianie wybudowali nowe świątynie i budynki klasztorne. Prace architektoniczno-budowlane trwały przez drugą połowę XVII wieku i cały wiek XVIII. W ich wyniku powstał cały zespół klasztorny: barokowy budynek seminarium (przełom XVII i XVHI wieku), murowana cerkiew pw. Objawienia Pańskiego (budowę rozpoczęto po 1561 r., ukończono na początku XVII w.), cerkwie ś w. Jerzego (XVIII w.) i Podniesienia ś w. Krzyża (1749 r.) oraz sobór Zaśnięcia NMP (wybudowany po 1650 roku i gruntownie przebudowany w XIX wieku)103.W drugiej połowie XVII wieku i w wieku XVOI sanktuarium żyrowickie było odwiedzane przez licznych pielgrzymów. Do wybudowanego soboru pw. Zaśnięcia NMP w 1676 roku Aleksander Hilary Połubiński (1626-1679), marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, ufundował ozdobny ołtarz. Bogate ofiary złożył przybyły do monasteru 27 kwietnia 1688 roku król Jan III Sobieski z synem Jakubem. W 1726 roku papież Benedykt XIII (1724-1730) wyraził zgodę na koronację cudownej ikony żyrowickiej. Uroczystości koronacyjne odbyły się w Żyrowicach 19 września 1730 roku. Koronacji cudownego obrazu dopełnił metropolita kijowski i halicki Atanazy Szeptycki (1729-1746) w asyście biskupa włodzimierskiego Teofila Godebskiego i biskupa pińskiego Jerzego Bułhaka. Dwie korony zrobione w Rzymie staraniem ks. Benedykta Trulewicza, prokuratora zakonu, pobłogosławione przez papieża Benedykta XIII, przywiózł Hieronim Radziwiłł jako poseł stolicy apostolskiej do tego aktu, koszta zaś koronacji poniosła głównie jego matka Anna z Sanguszków, wdowa po Karolu Radziwille, kanclerzu Wielkim Litewskim, która kazała ozdobić korony drogocennymi kamieniami. Do Żyrowic po koronacji ikonyprzybyli z pielgrzymką królowie: August II, w 1744 roku August III oraz w 1784 roku Stanisław August Poniatowski.Na przestrzeni wieku XVIII bazylianie prowadzili przy klasztorze szkołę i drukarnię. Komisja Edukacji Narodowej w swej reformie oświatowej utworzyła w oparciu o szkołę przyklasztorną podwydziałową szkołę o trzech klasach nauczania. Dopiero w 1828 roku żyrowicka placówka oświatowa została przekształcona przez biskupa Józefa Siemaszkę w unickie seminarium duchowne. Rektorem seminarium został Antoni Zubko, późniejszy biskup brzeski, wikariusz litewski (1833-1840) i orędownik zniesienia unii. Od 1810 roku monaster żyrowicki stał się rezydencją grekokatolickich biskupów brzeskich, przebywających w Nowogródku. Cerkiew monasterska Zaśnięcia NMP została świątynią katedralną.Historia ikony Matki Bożej Żyrowickiej posiada kilka opracowań. W bibliotekach i archiwach w Petersburgu zachował się cały szereg zapisów cudownych wydarzeń związanych z tą ikoną. W Archiwum Petersburskiego Oddziału Instytutu Historii Akademii Nauk Rosji zachował się rękopis pod tytułem Obraz Czudotworny Prieswiatoj Bogorodicy w Żyrowicach. Autorem manuskryptu był zakonnik monasteru żyrowickiego Jozafat Dubieniecki, szlachcic z powiatu wileńskiego. W podtytule określony został jako Wsietieczny Otiec Josafat Dubieniecki CZSBW Kaznodzieja i Penitencyjat Żyrowicki. Był on w latach 1652-1654 archimandiytą żyrowickim, a następnie przełożonym monasteru w Połocku.Historia cudownego obrazu żyrowickiego sporządzona została na podstawie spisanych relacji mnichów żyrowickich, przechowywanych w monasterze. Podstawę do pracy Jozafata Dubienieckiego stanowił rękopis Historia abo powiest ’, przedstawiający legendę powstania ośrodka i kultu cudownej ikony Matki Bożej. Historia abo powiest ’, była fragmentem rękopiśmiennego zbioru pochodzącego z początków XVII wieku. Zbiór ten składa się z nieznanej redakcji supraskiego utworu polemicznego Spisanije protiw Lutrow. Rękopis ten został na nowo zredagowany w monasterze żyrowickim w 1622 roku. Jego autorem był zakonnik żyrowicki Teodozjusz.Znajdujący się w Archiwum Petersburskiego Oddziału Instytutu Historii Akademii Nauk Rosji rękopis z początków XVII wieku stanowi kopię pierwotnej wersji wydanego w Wilnie druku. Wobec braku możliwości bezpośredniego porównania rękopisu z jego drukowaną postacią prezentowany manuskrypt należy zaliczyć do jednej z nielicznych zachowanych wersji pracy Jozafata Dubienieckiego. Opracowanie tego autora Obraz Czudotworny Preswiatoj Bogorodicy w Żyrowicach oparte zostało na dziele mnicha Teodozjusza. Praca Dubienieckiego posłużyła jako źródło do napisania późniejszych monografii sanktuarium żyrowickiego. Dzieło Dubienieckiego zostało też wykorzystane przez malarzy do wykonania fresków w XVI-wiecznej cerkwi Zaśnięcia NMP w Żyrowicach. Rękopis Jozafata Dubienieckiego liczy siedem rozdziałów i kończy się apelem do wiernych o polecanie się opiece ikony żyrowickiej. Siódmy rozdział zatytułowany Opisanie obrazu jaki jest y co ma w sobie zawiera następujący opis ikony: „Ten obraz, o którym tu piszemy, jest kamienny... napisany światło, szarawy, figuiy okrągłey podługowatey... antilis jako na tym prawdziwej miary wizerunku podłożonym widzisz. Osoba na nim jest wyryta Przeczystey Matki Bożey od głowy po biodra, a na prawej ręce Dzieciątko Chrystus Jezus, zupełnie tak wyryty (w koło tych osób na teyże figurze czego dotąd w pierwszych Xięgach niedoło żono wyrażone są ruskie litery, zamykając w sobie słowa Hymnu Cerkiewnego o Najświętszey Pani od S. Chryzostoma w liturgiey położonego, które torem Słowiańskim tak brzmią: Czestnieyszuju Cheruwim y Sławnieyszuju woistynu Sereafim, bez istlenija Słowa Boha Rodszuju: Sens tych słów wykładając po polsku taki jest: Poczestnieysza nad Cherubiny y Chwalebnieysza zaprawde nad Serafiny bez Skazy Boga słowo rodząca. Początek tych liter od lewego ramienia Nayświętszey Panny, a kończy się na prawey stronie wedle ramienia P. Jezusowego ten tak opisany obrazek). W starości y dawności trochę pociemniał, a od częstego dotykania y całowania ludzi pobożnych jakby się nieco wygładził, aż do naszych bowiem czasów bez szkła, tak odkrycie był chowany y każdemu ukazywany, wszakże y teraz komu się z nabożeństwa pilno przypatrzy, każdą rzecz rozeznać prawie dobrze może, miewa też sam przez się podczas dziwnie wdzięczny zapach, na kształt perfumow cudzoziemskich, choć nigdy takiemy wonnościami od żadnego niebywana nazywany abo napawoszy, gdyż ten Kamień a zwłaszcza dla gęstości y zimności swoyey, na to jest nie sposób.Rozdziały piąty i szósty pracy Jozafata Dubienieckiego zostały zatytułowane odpowiednio: O kamieniu i O cudach przy tym kamieniu. Rozdziały te ukazują niezwykłe wydarzenia, jakie dokonały się za sprawą kamienia, na którym odnaleziona została cudowna ikona żyrowicka. Według tej relacji również kamień, na którym objawiła się ikona, był przedmiotem kultu i łask doznawanych za jego pośrednictwem przez wiernych. Ponadto rozdział piąty zawiera opis fundacji cerkwi na miejscu tego kamienia przez podkomorzego parnawskiego Stanisława Hilchena. Chodzi tu o cerkiew pw. Objawienia Pańskiego, której budowę rozpoczęto w 1561 roku, a jej fundatorem w rzeczywistości był - o czym była mowa powyżej - Iwan Sołtan. Stanisław Hilchen mógł wesprzeć zakończenie budowy lub remont cerkwi.

pdf.kamunikat.org/12357-1.pdf

Żyrowice , m-ko nad rz. Wiknią (dopływ Szczary) w pow. słonimskim, gub. grodzieńskiej, o 9 wiorst od Słonima. Niegdyś
własność Sołtanów. Miasteczko ubogie i liczy zaledwie około 600 mieszkańców, słynny niegdyś klasztor Bazyljanów monaster
obecnie, z cudownym obrazem Matki Boskiej, czczonej zarówno przez katolików i prawosławnych. Cztery cerkwie i seminarjum.
prawosławne, przerobione z niegdyś unickiego. Żyrowice niejednokrotnie było odwiedzane nawet przez królów,jak Jana III,
Augusta II i Stanisława Augusta. Kościół z klasztorem założył sławny hetman Mieszko, a bogato następnie uposażył Lew Sapieha.
http://pbc.biaman.pl/Content/14001/ks9989.pdf