Portal w trakcie przebudowywania.
Niektóre funkcje są tymczasowo wyłączone, inne mogą nie działać poprawnie.
Szczorsy, pow. nowogródzki
21.02.2009 10:33
Szczorse al. Szczorsy, wś i dobra nad Niemnem, pow. nowogródzki, o 3 mile od Nowogródka, własność starodawnej rodziny Litawor Chreptowiczów h. Odrowąż. Wś ma 156 osad. Cerkiew paraf, murowana p. w. św. Dymitra, zbudowana na miejsce starej (zniszczonej przez pożar w 1758 r.), w 1776 r. przez Joachima Chreptowicza, kanclerza, przechowuje kilka pamiątek po Chreptowiczach i dwa wielkie obrazy pędzla Marcellego Baciarellego, około 4000 parafian; fundusz cerkwi składa się z 2 włók ziemi nadanej przez dawnych kollatorów. Podług podania już w XIV w, istniała tu świątynia obrządku słowiańskiego, a któryś z Chreptowiczów, potwierdzając dokument cerkwi w 1627 r., wspomina, iż takowa oddawna istnieje; na srebrnej zaś szacie św. Dymitra wybity jest rok 1386. Sz. po siadają szpital wiejski na kilkanaście łóżek, zarząd gminy, szkołę wiejską oraz szkółkę dla dziewcząt, założoną na mocy uchwały gminnej w 1888 r. na pamiątkę bytności ks. Włodzimierza Aleksandrowicza z małżonką. Gmina Szczorse składa się z 3 okręgów (starostw) wiejskich, ma 559 osad, 2637 dusz męzkich włościan, uwłaszczonych na 4373 dzies. Włościanie w Sz. oddawna odznaczają się wyższym rozwojem umysłowym i dobrobytem, kilka bowiem pokoleń Chreptowiczów dbało o to starannie. Stąd pochodzą najlepsi i najbardziej poszukiwani flisacy. Kanclerz Joachim Chreptowicz oczynszował i rozkolo-nizował poddanych w 1790 r.; syn jego Adam założył 1811 r. szkółkę paraf, w niezbyt odległych Niehnie wieżach, a w kilka lat później na większą skalę w Sz., którą zaopatrzył w biblioteczkę odpowiednią. Od razu uczęszczało do niej 50 uczniów wiejskich (ob. J. Giżyckiego: „O szkołach grodzieńskiej gubernii", 1885 r., str. 30). Po 1839 r. szkółka w Sz. została zamkniętą i dopiero około 1866 r. założono nową. W Sz. urodził się w 1729 r. Joachim Chreptowicz, syn Maryana, ststy werbelskiego, i Reginy Wojnianki. Zbudował on tu wspaniały pałac w stylu Ludwika XV do dziś dnia starannie utrzymany, a w nim zgromadził szacowną bibliotekę, obfitującą w rzadkości bibliograficzne i cenne rękopisy, oraz olbrzymie archiwum, starannie później dopełnione przez synów Adama i Ireneusza. Wiadomość o tych zbiorach podał piszący w Gazecie Warszawskiej (1880 r., Nr. 208— 215). W otaczającym pałac 
parku znajduje się pomnik Joachima Chreptowicza, wystawiony niedawno przez wnuka jego po kądzieli Brzostowskiego. W Sz. przebywali często uczeni i inne osoby, między innemi: Stanisław August, powracając z Nieświeża na sejm grodzieński w 1784 r., z całym dworem bawił tu i nocował d. 23 września; przez dłuższy czas przebywał tu astronom Maroin Poczobut; również bawił tu Joachim Lelewel w 1830 r. dla studyów historycznych (ob. t. XII, 177 i VI, 319); przebywali tu też z kolei: Adam Mickiewicz, Ignacy Daniłowicz, Mikołaj Malinowski, historyk Jaroszewicz, Syrokomla, Jan Czeczot i in. Obecny właściciel Sz. Michał Chreptowicz, wnuk Joachima po Ireneuszu, ostatni z rodu, podniósł gospodarstwo rolne w Szczorsach. Szczegółowy opis gospodarstwa w Sz. podał piszący w Gazecie Rolniczej za rok 1880 (Nr. 40—48). Klucz ekonomiczny szczorsowski składa się z 6 folw.: Sz,, Marysin, Murowanka, Niehniewicze, Ko-sy-Dwór i Adampol; tudzież z 2 awulsów: Go raba i Prześliska. Pod pługiem znajduje się 2500 mr., w znacznej części drenowanych drenami wyrobionemi w cegielni w Kolczycach. Łąk miernej dobroci około 2300 mr.; lasu do 8000 mr. obciążonego serwitutem pastwiskowym, co uniemożebniło gospodarstwo leśne, i ta jedynie gałęź gospadarstwa leży odłogiem. We wszystkich folwarkach istnieje zaprowadzony płodozmian, a hodowla inwentarzy znakomita. Znajduje się 200 roboczych wołów, 450 krów dojnych; piękna serowarnia na folw. Murowanka, wyrabiająca sery na sposób szwajcarski; przeszło 3000 owiec rasy Negretti i Rambouillet. Sercem całego gospodarstwa jest fol. Adampol, posiadający olbrzymią parową gorzelnię, młyn parowy mielący 3000 beczek pszenicy i olejarnię. Wszystkie produkta snrowe tu się przerabiają na wywóz, do czego służy mała flotylla na Niemnie, w miejscu zwanem Poniemunie, składająca się z kilkunastu wicin, ładujących do 12,000 pudów. W stanie nieprzerobionym wywozi się tylko owies. W pobliżu Adampola istnieje młyn wodny dla mielenia kości, któremi bez dodania mierzwy nawozi się całe pole w awulsach Goraba i Prześliska. Nadmienić wypada, iż całe to wzorowe gospodarstwo w dobrach szczorsowskich urządził w ciągu trzydziestu lat i dziś tam pracujący uzdolniony inżynier-agronom Ferdynand Fischer, rodem Saksończyk. On to z ruiny dźwigając mienie Chreptowiczów, bez nakładowego kapitału zdołał wszystko doprowadzić do stanu kwitnącego i olbrzymie środki obrotowe wytworzyć, a przytem zorganizować wzorową administracyę, złożoną całkiem z oficyalistów miejscowych, tudzież wytworzyć żywioł fabryczno-gospodarski, posiadający znaczne zarobki. Karol Adolf de Mehlig opisał pod względem ekonomicznym wyborne gospodastwo w dobrach Sz. w „Zabawach przyjemnych i pożytecznych" (1777 r.). Teofila Glińska zamieściła w „Magazynie Warszawskim" 1785 r. (t, I, ks. 91) wiersz t.: „Szczorse, opis majętn. Chreptowicza". Najlepszy życiorys Joachima Chreptowicza skreślił Julian Bartoszewicz w Wiel. Enc. Orgel. (V, 505—512). Syrokomla pisze o Sz. w dziełku .Niemen" (str. 29—30). A. Jel.
[SGKP]
parku znajduje się pomnik Joachima Chreptowicza, wystawiony niedawno przez wnuka jego po kądzieli Brzostowskiego. W Sz. przebywali często uczeni i inne osoby, między innemi: Stanisław August, powracając z Nieświeża na sejm grodzieński w 1784 r., z całym dworem bawił tu i nocował d. 23 września; przez dłuższy czas przebywał tu astronom Maroin Poczobut; również bawił tu Joachim Lelewel w 1830 r. dla studyów historycznych (ob. t. XII, 177 i VI, 319); przebywali tu też z kolei: Adam Mickiewicz, Ignacy Daniłowicz, Mikołaj Malinowski, historyk Jaroszewicz, Syrokomla, Jan Czeczot i in. Obecny właściciel Sz. Michał Chreptowicz, wnuk Joachima po Ireneuszu, ostatni z rodu, podniósł gospodarstwo rolne w Szczorsach. Szczegółowy opis gospodarstwa w Sz. podał piszący w Gazecie Rolniczej za rok 1880 (Nr. 40—48). Klucz ekonomiczny szczorsowski składa się z 6 folw.: Sz,, Marysin, Murowanka, Niehniewicze, Ko-sy-Dwór i Adampol; tudzież z 2 awulsów: Go raba i Prześliska. Pod pługiem znajduje się 2500 mr., w znacznej części drenowanych drenami wyrobionemi w cegielni w Kolczycach. Łąk miernej dobroci około 2300 mr.; lasu do 8000 mr. obciążonego serwitutem pastwiskowym, co uniemożebniło gospodarstwo leśne, i ta jedynie gałęź gospadarstwa leży odłogiem. We wszystkich folwarkach istnieje zaprowadzony płodozmian, a hodowla inwentarzy znakomita. Znajduje się 200 roboczych wołów, 450 krów dojnych; piękna serowarnia na folw. Murowanka, wyrabiająca sery na sposób szwajcarski; przeszło 3000 owiec rasy Negretti i Rambouillet. Sercem całego gospodarstwa jest fol. Adampol, posiadający olbrzymią parową gorzelnię, młyn parowy mielący 3000 beczek pszenicy i olejarnię. Wszystkie produkta snrowe tu się przerabiają na wywóz, do czego służy mała flotylla na Niemnie, w miejscu zwanem Poniemunie, składająca się z kilkunastu wicin, ładujących do 12,000 pudów. W stanie nieprzerobionym wywozi się tylko owies. W pobliżu Adampola istnieje młyn wodny dla mielenia kości, któremi bez dodania mierzwy nawozi się całe pole w awulsach Goraba i Prześliska. Nadmienić wypada, iż całe to wzorowe gospodarstwo w dobrach szczorsowskich urządził w ciągu trzydziestu lat i dziś tam pracujący uzdolniony inżynier-agronom Ferdynand Fischer, rodem Saksończyk. On to z ruiny dźwigając mienie Chreptowiczów, bez nakładowego kapitału zdołał wszystko doprowadzić do stanu kwitnącego i olbrzymie środki obrotowe wytworzyć, a przytem zorganizować wzorową administracyę, złożoną całkiem z oficyalistów miejscowych, tudzież wytworzyć żywioł fabryczno-gospodarski, posiadający znaczne zarobki. Karol Adolf de Mehlig opisał pod względem ekonomicznym wyborne gospodastwo w dobrach Sz. w „Zabawach przyjemnych i pożytecznych" (1777 r.). Teofila Glińska zamieściła w „Magazynie Warszawskim" 1785 r. (t, I, ks. 91) wiersz t.: „Szczorse, opis majętn. Chreptowicza". Najlepszy życiorys Joachima Chreptowicza skreślił Julian Bartoszewicz w Wiel. Enc. Orgel. (V, 505—512). Syrokomla pisze o Sz. w dziełku .Niemen" (str. 29—30). A. Jel. [SGKP]