Czortków, woj. tarnopolskie

Czortków - 228 m npm, restauracya na dworcu. Do miasta 1,5 km, dorożka 1 K. Czortków posiada gimnazyum i sąd obwodowy, liczy z Wygnanką i Starym Czorkowem 15 000 mieszkańców (5000 Polaków, 4500 Rosyan i 4500 Żydów].
Tuż obok dworca ruina pałacu Potockich, tzw. Stary Dwór. Było tu dawniej ogromne archiwum i galerya obrazów. Archiwum przeniesiono do klasztoru SS. Miłosierdzia, galeryę wywieziono do Lwowa.

Obecnie pośród wyboistych, starych, galicyjskich uliczek Czortkowa, w pobliżu kamienic murowanych w początkach XIX wieku, szczególnie wyróżniają się dwie drewniane cerkiewki. Cerkiew Uspieńska - Zaśnięcia Bogarodzicy, datowana na 1584 rok, znacznie przebudowana w 1635 roku, zwieńczona nietypowym, dwuspadowym dachem oraz cerkiew Wozniesieńska - Wniebowstąpienia Pańskiego z 1738 roku, (niektóre źródła podają datę 1630), której krycie zwieńczone jest charakterystyczną ośmioboczną kopułą z sygnaturką i otaczającymi je mniejszymi wieżyczkami.

Nowy gotycki kościół Dominikanów, projektu lwowskiego prof. Jana Sas-Zubrzyckiego. Pierwsza dominikańska świątynia stanęła tam w 1619 roku. Otoczony murem i basztami klasztor i kościół ufundował wojewoda podolski Stanisław Golski. Świątynia przetrwała najazdy, grabieże i wojny. Była wielokrotnie przebudowywana, najbardziej zmieniono jej styl w 1905 roku. Wówczas stary kościół rozebrano, a w jego miejscu postawiono nowy kościół stylizowany na neogotyk. Kościół cudem przetrwał zniszczenia z I wojny światowej, w której trakcie Rosjanie okupowali miasto przez trzy lata. Pod koniec wojny wycofująca się na wschód carska armia wysadziła koszary i zniszczyła wiele budynków.

Jednak prawdziwa katastrofa nadeszła dopiero nocą 2 lipca 1941 roku, kiedy świątynia doszczętnie spłonęła podpalona przez NKWD. Rosjanie, uciekając przed wkraczającymi do miasta Niemcami, wywlekli nad Seret i zamordowali czterech zakonników. Zabili także ludzi przetrzymywanych w miejskim więzieniu. Zginęło wówczas kilkaset osób. Pod koniec 1944 roku w Czortkowie zaczęła się ewakuacja polskiej ludności. Sowieci wysiedlali miejscowych Polaków, którzy od połowy 1943 roku w klasztornych zabudowaniach szukali schronienia przed ukraińskimi nacjonalistami. Dominikanów zmuszono do zamknięcia klasztoru i opuszczenia Czortkowa w czerwcu 1946 roku.

Dzięki pomocy ocalałych katolików udało się ocalić najważniejszą relikwię, czyli cudowny obraz Matki Bożej Różańcowej Czortowskiej, jaki zgodnie z przekazami, w 1663 roku miał ofiarować tamtejszemu klasztorowi król Jan Kazimierz.
Po wojnie kościół Dominikanów zajęli komuniści. W 1959 roku powstał w nim magazyn. Świątynię zwrócono wiernym w 1988 roku. Przeprowadzono remont, dzięki czemu udało się zachować charakterystyczny neogotycki styl.

Wspaniałym zabytkiem Czortkowa są hale targowe w 1905 roku wybudowane w miejscu dawnego targowiska. W latach 20. i 30. XX wieku było tam centrum handlowe z wielobranżowymi sklepami i regionalnymi straganami. W pobliżu miasteczka istniały wytwórnie rumu i likierów, gorzelnie piwa, plantacje tytoniu, fabryka maszyn rolniczych i okazały młyn wodny.

W Starym Czortkowie synagoga w mauretańskim stylu ze starymi rzeźbami i obrazami. Obok, w dawnym zamku hr. Borkowskiego pałac rabina cudotwórcy, do którego zjeżdżają licznie Żydzi z Rosyi i Rumunii. W pałacu wiele kosztowności, obok pałacu duży park. W zachodniej części miasta malowniczo położony zakład sierot (z pracownią kilimów) i dom dla nieuleczalnych.

Na wschód od miasta, na zboczu jaru, już w Wygnance, ruina zamku. W XVII w. był on wielkopańską bogatą siedzibą - często napadany przez Turków i Tatarów. Przez pewien czas rezydował w nim basza turecki. Jeszcze w XIX w. był zamieszkały, w r. 1863 internowano tu powstańców. Dziś jest kompletną ruiną o potężnych, pięciobocznych murach; z ozdób i napisów ani śladu. W piwnicach od strony miasta składy.

W trakcie wojny polsko-ukraińskiej w 1919 roku w okolicach Czortkowa polskie wojsko walczyło z Ukraińską Armią Galicyjską. Polacy zostali wyparci na zachód, a w Czortkowie przez pewien czas stacjonował sztab Jewhena Petruszewycza. Miasto powróciło pod polską kontrolę 15 lipca 1919 roku, kiedy ofensywa gen. Lucjana Żeligowskiego wyparła Ukraińców za Zbrucz.
Właśnie te wydarzenia doprowadziły do dewastacji miejskich zabudowań. Szczególnie ucierpiały wówczas rezydencja Sadowskich i zamek.

Po ukształtowaniu granic II RP okolice Czortkowa były strategicznym rejonem obronnym południowo-wschodniej Polski. W mieście była siedziba dowództwa Brygady KOP „Podole”, która patrolowała długi odcinek granicy. Między 1935 a czerwcem 1939 roku dowódcą tamtejszego oddziału KOP był płk Stefan Rowecki - późniejszy gen. „Grot”, główny komendant Armii Krajowej.
17 września 1939 roku Czortków był jednym z pierwszych miast opanowanych przez sowietów. Główne uderzenie armii czerwonej skierowane było przez Czortków na południe do Kołomyi, gdzie przebywały władze II RP. Choć nie było szans na skuteczną obronę Czortkowa, miejscowa ludność nie poddawała się sowieckiej okupacji. 22 stycznia 1940 roku wybuchło powstanie kierowane przez Józefa Opackiego. Mimo zaskoczenia nie udało się opanować składów z amunicją, ani uwolnić więźniów. Komuniści szybko przerwali polskie działania. Krwawe represje i zsyłka do łagrów dotknęły kilkaset osób, a całe kierownictwo powstania Rosjanie skazali na śmierć.

Bibliografia

Orł.
http://www.polskieradio.pl/historia/

Zobacz zdjęcia z Czortkowa