Żyrzyn 8.08.1863

Przechodząc przez szosę warszawsko-lubelską koło Żyżyna, z korespondencyi szyfrowanej, zabranej na stacyi pocztowej, dowiedział się Kruk, że wojenna poczta z pieniędzmi, około 198.000 rubli pod eskortą 2 kompanii piechoty, z dwoma działami i 16 kozakami, wszystkiego do 500 ludzi, przechodzić ma dnia tego po szosie przez stacyę żyżyńską. Postanowił więc urządzić zasadzkę i zabrać moskalom pieniądze.

Ledwo koniec kolumny powstańczej, kierującej się od Boryszowa ku Baranowu minął szosę, strzał pikiety, postawionej na szosie, skąd nieprzyjaciel miał nadchodzić, uprzedził powstańców o zbliżaniu się moskali. Zatrzymawszy kolumnę z adjutantem porucznikiem Leonardem, kapitanem Miecznikowskim i majorami Jankowskim i Zielińskim, pobiegł Kruk co prędzej sprawdzić strzał i zrobić rekonesans miejscowości. Odjechawszy kilka wiorst, spotkali się z awangardą kozacką, której pewność siebie oznajmiała zbliżanie się piechoty. Powróciwszy do swojej piechoty, dał jenerał Lutyńskiemu rozkaz zajęcia bojowej pozycyi poprzek szosy, o wiorstę od całej kolumny. Lutyński miał wstrzymać marsz nieprzyjaciela wtenczas, kiedy głównemi siłami z oddziałów Jarockiego, Zielińskiego i Jankowskiego Kruk miał uderzyć na lewe skrzydło moskali, a oddziałami Wagnera i Krysińskiego zająć prawe skrzydło i tył moskalom. Przyszło jednak inaczej: moskale uderzyli najpierw na Jarockiego. Atoli stojące za Jarockim oddziały Zielińskiego i Jankowskiego, już uszykowane, podtrzymując bezpośrednio pierwszą linię bojową t. j. Jarockiego, dały innym oddziałom możność wykonania dyspozycyi głównodowodzącego, mianowicie, Lutyńskiemu uderzenia na prawe skrzydło, Wagnerowi na lewe i Krysińskiemu zabrania tyłów. W czasie uderzenia na prawe skrzydło, nieprzyjaciel zaczął się skupiać ku lewemu, od uderzenia na lewe — ku prawemu, a przy zajściu tyłu zupełnie stracił oryentacyę, skupiony w jedną masę, bronił się uporczywie, ale bez żadnego już porządku i dlatego ogromne poniósł straty.

Bitwę tę przyjął był Kruk, mając wszystkiego po 7 ładunków na 1400 strzelców, którzy walkę rozpoczęli i skończyli. Kosynierzy nie brali w mej udziału. Prawie każdy strzał był pewny, bo strzelcy podeszli do moskali skupionych na 30 kroków. Moskale na tyle byli nieoględni, że nawet swojego obozu i furgonu z pieniądzmi w tył nie odprawili i tylko na próżno wysłał Kruk w czasie bitwy część kawaleryi po szosie dla przytrzymania obozu. Straty moskali były tak wielkie, że wszystkiego 43 powróciło do Dęblina i nie więcej do Kurowa. Ogółem stracili moskale 150 jeńców, w tem 2 oficerów, 192 zabitych i rannych; kilkudziesięciu jeńców wstąpiło w szeregi powstańcze. Polacy mieli 10 zabitych i 50 rannych.

Polegli pod Źyżynem:
Franciszek Czajkowski - agronom z Marymontu, podporucznik strzelców
podporucznik kosynierów Franciszek Kubańczyk - sekretarz cyrkułowy w Warszawie
podporucznik kosynierów Jan Koźniakowski - obywatel z Radzyńskiego
Aleksander Wiśniakowski - stolarz z Warszawy
Jan Lublak - gospodarz ze Śrewnicy
Marczewski Leon
Tyl Alojzy
Adam Jarczewski - policjant z Warszawy
Rudecki - gospodarz z Przeździatki
Józef Ciechomski - z Warszawy

Z ran umarli
Piotr Bryszkie
Jan Unrug - porucznik kosynierów
Wacław Rydecki porucznik kosynierów

Po zwycięstwie żyrzyńskiem oddziały, gdy przeciw nim poczęły się koncentrować znaczne siły moskiewskie, rozdzieliły się ponownie. Jarocki i Zieliński rozpuścili swoich ludzi, a Jankowski, zatrzymawszy przy sobie tylko 100 strzelców, przeszedł z nimi przez Wisłę. W ten sposób razem około 1000 piechoty znikło z widowni.
[Ziel.]

[Stanisława Filip, z d. Faściszewska - Pamiętnik]
"Pamiętam z lat młodości, a nawet dzieciństwa, że ludność Żyrzyna żyła jeszcze wspomnieniami Powstania Styczniowego, związanymi z bitwą, jaką stoczył z Moskalami gen. Heidenreich-Kruk na szosie Warszawa-Lublin w odległości 3-4 km od Żyrzyna w kierunku Warszawy. Nie wiem dlaczego w Żyrzynie bitwę tę nazywano „bitwą pod Kosmowem”. Dlaczego „Kosmów”, skąd on się wziął, nigdy nie dowiedziałam się. Blisko miejsca bitwy była wieś Jaworów, ale co oznaczał ów „Kosmów”?
Starzy ludzie wspominali jak to na „oberżę” wpadali przerażeni Moskale uciekając przed partyzantami. Inni wspominali jak Moskale wieźli na wozie drabiniastym poległych polskich powstańców, i że krew sączyła się z wozu znacząc gościniec wsi. Czy to byli powstańcy z tej bitwy, czy o inną krwawą jatkę chodziło – nie zapytałam, a szkoda. Moskale zakopali ich na rozległej dworskiej niwie, na północ od cmentarza i miejsce kazali zaorać. W miejscu bitwy pod „Kosmowem” znajdowano jeszcze dość długo rozsypane złote ruble z kasy rozbitej przez powstańców.
Po lewej stronie szosy do Warszawy stanął okazały, choć mało stylowy pomnik ku czci poległych Moskali. Po prawej, gdzie kazano zakopać powstańców nie było nic. Rósł las, pod drzewami którego okoliczni mieszkańcy kładli małe krzyżyki z drewna.
Pamiętam rok 1937, 3-go Maja. Odbyła się pod Kosmowem duża uroczystość związana z pobraniem ziemi z pobojowiska; miała być wysypana na kopiec budowany ku czci Marszałka Piłsudskiego. Był to piękny, słoneczny dzień, wiosna w pełni. Właściciel majątku w Żyrzynie p. Siemiątkowski przysłał do szkoły duże drabiniaste wozy, którymi dzieci pojechały na uroczystość. Główna postacią był bardzo sędziwy staruszek, jeden z nielicznych żyjących uczestników powstania. Ubrany był w granatowy płaszcz i granatową czapkę typu konfederatka. On właśnie zgarnął do urny ziemię z pobojowiska. W uroczystości brały udział liczne organizacje polityczne, harcerstwo, wojsko. Grała oczywiście orkiestra wojskowa.
Zapadła decyzja, że pomnik moskiewski zostanie rozebrany, a na jego miejsce stanie pomnik ku czci powstańców. Pomnik Moskali rozebrano, ale wybuchła druga wojna światowa i pomnika powstańców nigdy nie postawiono. Po wojnie przechodząc tamtędy nie mogłam już ustalić miejsca, gdzie toczyła się bitwa. Wszystko porastał gęsty las."